Prava osoba sa invaliditetom u oblasti radnih odnosa

U prethodnom tekstu bavili smo se oblašću zapošljavanja osoba sa invaliditetom, koja je regulisana pre svega Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, Zakonom o bezbednosti i zdravlju na radu, te Pravilnikom o korišćenju sredstava NSZ-a. Ovim propisima uređuju se: podsticaji za zapošljavanje osoba sa invaliditetom, procena radnih sposobnosti, profesionalna rehabilitacija, obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom i druga pitanja od značaja za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom.

Nakon zapošljavanja, dolazimo do pitanja prava iz radnog odnosa osoba sa invaliditetom, što je tema ovog teksta. Prava iz radnog odnosa uređena su sistemskim propisom – Zakonom o radu.

Pravo na rad osoba sa invaliditetom

Podsetimo se da status osobe sa invaliditetom ima:

• ratni vojni invalid;
• mirnodopski vojni invalid;
• civilni invalid rata;
• lice kome je izvršena kategorizacija i drugo lice kome je utvrđena invalidnost, u skladu sa Zakonom;
• lice kome je, u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju, utvrđena kategorija invalidnosti, odnosno preostala radna sposobnost;
• lice kome se, u skladu sa Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, proceni radna sposobnost saglasno kojoj ima mogućnost zaposlenja ili održanja zaposlenja, odnosno radnog angažovanja.

Pravo na rad zagarantovano je i Ustavom Republike Srbije, a odnosi se i na osobe sa invaliditetom. Naravno, samo pravo na rad i prava iz radnog odnosa regulisana su Zakonom o radu.

Shodno ustavnosti prava na rad osoba sa invaliditetom, opšta zdravstvena sposobnost nije u Zakonu o radu (niti može biti) uslov za zasnivanje radnog odnosa u Republici Srbiji. Ovo stoga što i lica sa invaliditetom, iako ograničenih radnih sposobnosti, mogu da zasnuju radni odnos prema svojoj radnoj sposobnosti.

Nema nikavog razumnog osnova onemogućavati lica sa invaliditetom da obavljaju poslove za koje nije neophodna opšta zdravstvena sposobnost. Takvom ranijom zakonskom odredbom (da je preduslov za zasnivanje radnog odnosa opšta zdravstvena sposobnost) u startu su od zapošljavanja bila eliminisana mnoga lica koja mogu potpuno uspešno da obavljaju različite poslove, i pored ograničenja koja trpe. U cilju sprečavanja ovakve diskriminacije, nema opšte radne sposobnosti kao uslova za zasnivanje radnog odnosa. Tako prema sadašnjem Zakonu o radu, radni odnos može da se zasnuje sa licem koje ima najmanje 15 godina života i ispunjava druge uslove za rad na određenim poslovima, utvrđene zakonom, odnosno pravilnikom o organizaciji i sistematizaciji poslova. Ovim pravilnikom se utvrđuju organizacioni delovi kod poslodavca, naziv i opis poslova, vrsta i stepen zahtevane stručne spreme, odnosno obrazovanja i drugi posebni uslovi za rad na tim poslovima, a može da se utvrdi i broj izvršilaca.

Pravilnik donosi nadležni organ kod poslodavca, odnosno lice utvrđeno zakonom ili opštim aktom poslodavca. Obaveza donošenja pravilnika ne odnosi se na poslodavca koji ima 10 i manje zaposlenih.

Radni odnos sa licem mlađim od 18 godina života može da se zasnuje uz pismenu saglasnost roditelja, usvojioca ili staraoca, ako takav rad ne ugrožava njegovo zdravlje, moral i obrazovanje, odnosno ako takav rad nije zabranjen zakonom.

Lice mlađe od 18 godina života može da zasnuje radni odnos samo na osnovu nalaza nadležnog zdravstvenog organa kojim se utvrđuje da je sposobno za obavljanje poslova za koje zasniva radni odnos i da takvi poslovi nisu štetni za njegovo zdravlje.

Kandidat je dužan da, prilikom zasnivanja radnog odnosa, poslodavcu dostavi isprave i druge dokaze o ispunjenosti uslova za rad na poslovima za koje zasniva radni odnos, utvrđenih pravilnikom.

Poslodavac ne može od kandidata da zahteva podatke o porodičnom, odnosno bračnom statusu i planiranju porodice, odnosno dostavljanje isprava i drugih dokaza koji nisu od neposrednog značaja za obavljanje poslova za koje zasniva radni odnos. Takav dokaz bi bio i uverenje o opštoj zdravstvenoj sposobnosti. Potvrde takve vrste mogu se zahtevati samo ako je određeno fizičko/zdravstveno stanje neophodan uslov za obavljanje teških, fizički zahtevnih poslova.

Zaštita osoba sa invaliditetom i zaposlenog sa zdravstvenim smetnjama

Zaposlenom – osobi sa invaliditetom poslodavac je dužan da obezbedi obavljanje poslova prema radnoj sposobnosti, u skladu sa zakonom.

Poslodavac može da otkaže ugovor o radu zaposlenom koji odbije da prihvati posao prema svojoj radnoj sposobnosti.

Ako poslodavac ne može zaposlenom da obezbedi odgovarajući posao prema njegovoj radnoj sposobnosti, zaposleni se smatra viškom u smislu člana 179. stav 5. tačka 1 ovog zakona (tzv. tehnološki višak). Prema toj zakonskoj odredbi zaposlenom može da prestane radni odnos ako za to postoji opravdan razlog koji se odnosi na potrebe poslodavca i to ako usled tehnoloških, ekonomskih ili organizacionih promena prestane potreba za obavljanjem određenog posla ili dođe do smanjenja obima posla.

Poslodavac je dužan da pre otkaza ugovora o radu, u navedenom smislu, zaposlenom isplati otpremninu. Visina otpremnine utvrđuje se opštim aktom ili ugovorom o radu, s tim što ne može biti niža od zbira trećine zarade zaposlenog za svaku navršenu godinu rada u radnom odnosu kod poslodavca kod koga ostvaruje pravo na otpremninu.

Prava osoba sa invaliditetom tokom trajanja radnog odnosa

Kada govorimo o pravima osoba sa invaliditetom tokom trajanja radnog odnosa, navešćemo određene zakonske odredbe koje se mogu ticati statusa osoba sa invaliditetom.

Najpre konstatujemo da svaki zaposleni ima pravo na odgovarajuću zaradu, bezbednost i zaštitu zdravlja na radu, zdravstvenu zaštitu, zaštitu ličnog integriteta i druga prava u slučaju bolesti, smanjenja ili gubitka radne sposobnosti i starosti, materijalno obezbeđenje za vreme privremene nezaposlenosti, kao i pravo na druge oblike zaštite.

Zaposleni mlađi od 18 godina i zaposleni invalidi imaju pravo na posebnu zaštitu.

Zakon zabranjuje diskriminaciju lica koja traže zaposlenje i lica u radnom odnosu prema njihovim ličnim svojstvima. Tako se navedena lica ne mogu stavljati u nepovoljniji položaj u odnosu na druge, bez obzira na pol, rođenje, jezik, rasu, nacionalnu pripadnost, veroispovest, bračni status, porodične obaveze, političko ili drugo uverenje, socijalno poreklo, imovinsko stanje, članstvo u političkim organizacijama, sindikatima ili neko drugo lično svojstvo. Premda je zakonodavac ovde propustio da izričito zabrani diskriminaciju po osnovu invalidnosti, pojam «neko drugo lično svojstvo» se nesumnjivo odnosi i na invaliditet.

Invalidna lica zasnivaju radni odnos pod uslovima i na način utvrđen ovim zakonom, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno (poseban zakon jeste Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, o čijim odredbama smo pisali u prethodnom tekstu).

Prava zaposlenih lica vezana za negu dece

Kada govorimo o pravima osoba sa invaliditetom tokom trajanja radnog odnosa, ukazaćemo i na određene zakonske odredbe koje ne uređuju neposredno prava zaposlenih osoba sa invaliditetom, ali se tiču prava svih zaposlenih u vezi sa negom dece, koja imaju potrebu za takvom posebnom negom.

Tako jedan od roditelja deteta kome je neophodna posebna nega zbog teškog stepena psihofizičke ometenosti, osim za slučajeve predviđene propisima o zdravstvenom osiguranju, ima pravo da, po isteku porodiljskog odsustva i odsustva sa rada radi nege deteta, odsustvuje sa rada ili da radi sa polovinom punog radnog vremena, najduže do navršenih pet godina života deteta. Pravo utvrđuje nadležni organ za ocenu stepena psihofizičke ometenosti deteta, u skladu sa propisima o društvenoj brizi o deci. Za vreme odsustvovanja sa rada, zaposleni ima pravo na naknadu pune zarade koju je ostvarivao u periodu od 18 meseci pre meseca otvaranja porodiljskog odsustva, u skladu sa propisima o društvenoj brizi o deci.

Za vreme rada sa polovinom punog radnog vremena, zaposleni ima pravo na zaradu u skladu sa opštim aktom ili ugovorom o radu, a za drugu polovinu punog radnog vremena naknadu zarade u skladu sa propisima o društvenoj brizi o deci.

Roditelj ili staratelj, odnosno lice koje se stara o osobi oštećenoj cerebralnom paralizom, dečjom paralizom, nekom vrstom plegije ili oboleloj od mišićne distrofije i ostalih teških oboljenja, na osnovu mišljenja nadležnog zdravstvenog organa, može na svoj zahtev da radi sa skraćenim radnim vremenom, ali ne kraćim od polovine punog radnog vremena.

Zaposleni koji radi sa skraćenim radnim vremenom ima pravo na odgovarajuću zaradu, srazmerno vremenu provedenom na radu, u skladu sa zakonom, opštim aktom ili ugovorom o radu.

Bolovanje po Zakonu o zdravstvenom osiguranju zbog nege teško bolesnog deteta

Kada govorimo o pravima osoba sa invaliditetom tokom trajanja radnog odnosa, navešćemo i jedno važno pravo koje je namenjeno zaposlenom roditelju teško bolesnog deteta. Premda se ne radi direktno o pravu zaposlenog lica sa invaliditetom, važno je jer se tiče roditelja deteta sa oboljenjem.

Naime, u slučaju teškog oštećenja zdravstvenog stanja deteta do navršenih 18 godina života zbog teškog oštećenja moždanih struktura, maligne bolesti, ili drugog teškog pogoršanja zdravstvenog stanja deteta, drugostepena lekarska komisija Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje može, na predlog zdravstvene ustanove koja obavlja zdravstvenu delatnost na tercijarnom nivou zdravstvene zaštite u kojoj se dete leči, a po uputu izabranog lekara, produžiti pravo na naknadu zarade zbog nege člana uže porodice (produženje bolovanje zbog nege bolesnog člana uže porodice, koje u početku vode lekar i prvostepena lekarska komisija).

Produženje prava na naknadu zarade ocenjuje drugostepena lekarska komisija Republičkog fonda za zdravstveno osiguranje na svakih šest meseci, za svaki pojedinačni slučaj, u zavisnosti od zdravstvenog stanja deteta, kao i neophodnog daljeg lečenja deteta, odnosno rehabilitacije ako je potrebna. Ovako se pravo na naknadu zarade može produžavati sve do 18. rođendana deteta. Roditelj/staratelj ima pravo na naknadu zarade u visini 100% od zakonske osnovice sve vreme tokom trajanja ovakvog bolovanja.