Narodna skupština Republike Srbije je na sednici održanoj 16. juna 2021. godine usvojila Zakon o izmenama i dopunama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju. Ovim tekstom bavimo se novinama koje su ove zakonske izmene donele, a koje su stupile na snagu 24. juna tekuće godine.
I Poljoprivrednici
Prema novim zakonskim odredbama svojstvo osiguranika poljoprivrednika ne prestaje u slučaju obavljanja poslova po osnovu ugovora o delu, odnosno poslova po osnovu autorskog ugovora i drugih ugovora kod kojih za izvršen posao ostvaruju naknadu, kao i ako rade na teritoriji Republike Srbije za stranog poslodavca, koji nema registrovano predstavništvo u Republici Srbiji (tzv „frilensing“), kod koga za obavljen posao takođe ostvaruju naknadu. Na ovaj način se otklanja problem nastao u praksi zbog prestanka svojstva osiguranika poljoprivrednika u slučaju kada obavljaju navedene ugovorene poslove. Dakle ne prekida se staž poljoprivrednika, bez obzira što obavlja poslove po ugovoru van radnog odnosa, za koje ostvaruje ugovorenu naknadu.
II Frilenseri
Zakonom je precizirano da se u staž osiguranja računa i vreme tokom kojeg osiguranik radi na teritoriji Republike Srbije za stranog poslodavca, koji nema registrovano predstavništvo u Republici Srbiji (tzv. „frilenser“), ako je za taj rad ostvario ugovorenu naknadu za koju je plaćen doprinos. Ovim zakonskim odredbama samo se potvrđuje da frilenseri imaju obavezu plaćanja doprinosa za socijalno osiguranje po osnovu ostvarene ugovorene naknade kod stranog poslodavca i da ima za taj period ide staž penzijskog osiguranja. Podsećamo, i ranije je postojala zakonska odredba po kojoj osiguranici samostalnih delatnosti jesu između ostalih i lica koja rade na teritoriji Republike Srbije za stranog poslodavca, koji nema registrovano predstavništvo u Republici Srbiji, kod koga za obavljen posao ostvaruju naknadu, a nisu osigurani po drugom osnovu. Novim zakonskim odredbama je samo izvršeno preciziranje u vezi sa utvrđivanjem staža osiguranja za frilensere.
III Program rešavanja viška zaposlenih
Razlozi za donošenje izmena zakona pre svega proizlaze iz potrebe rešavanja problema koji je nastao za korisnike prevremene starosne penzije, koji nakon prihvatanja socijalnog programa Vlade za rešavanje viška zaposlenih u procesu racionalizacije, restrukturiranja i pripreme za privatizaciju, nisu mogli da ostvare pravo na starosnu penziju zbog toga što su se u međuvremenu (2014. godine) promenili uslovi za ostvarivanje ovog prava. Naime, navedena lica su prihvatila predloženi način rešavanja tehnološkog viška uz očekivanje da će ostvariti starosnu penziju posle isteka prava na novčanu naknadu i posebnu novčanu naknadu.
Međutim, izmenama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, koje su stupile na snagu 29. jula 2014. godine i počele da se primenjuje od 1. januara 2015. godine su to onemogućile. Promenjeni su uslovi za ostvarivanje prava na starosnu penziju, odnosno podignuta je starosna granica za sticanje prava na starosnu penziju za oba pola (65 godina starosti za muškarce, odnosno postepeno podizanje starosne granice za žene na 65 godina) i uvedena je prevremena starosna penzija, kao i trajno umanjenje prilikom obračuna prevremene starosne penzije (takozvani „penaliˮ). Uvođenje prevremene starosne penzije se negativno odrazilo na korisnike navedenog socijalnog programa, koji su se opredelili za posebnu novčanu naknadu i novčanu naknadu u skladu sa Odlukom Vlade o utvrđivanju Programa za rešavanje viška zaposlenih u procesu racionalizacije, restrukturiranja i pripreme za privatizaciju. Iz tog razloga, u cilju rešavanja nastalog problema, Vlada je donela Zaključak 05 broj 401-9236/2020-2 od 19. novembra 2020. godine, a kojim se uređuje ostvarivanje prava na penziju lica koja su u skladu Odlukom Vlade utvrđena kao višak zaposlenih.
U skladu sa navedenim Zaključkom, licima koja su prihvatila Program rešavanja viška zaposlenih u postupku restruktuiranja i privatizacije, a kojima je u momentu prestanka radnog odnosa i ostvarivanja prava na posebnu novčanu naknadu po tom programu do ispunjavanja uslova za penziju nedostajalo do pet godina (u skladu sa tada važećim propisima), isplaćuje se razlika između iznosa starosne penzije koju bi ostvarili primenom propisa koji su važili u momentu ostvarivanja prava na posebnu novčanu naknadu i iznosa prevremene starosne penzije koji su ostvarili. Takođe, utvrđeno je da se ova razlika isplaćuje i licima koja su bila proglašena kao višak zaposlenih u skladu sa Odlukom, a kojima je u momentu prestanka radnog odnosa i ostvarivanja prava na novčanu naknadu u skladu sa propisima o zapošljavanju (kod NSZ) do ispunjavanja uslova za ostvarivanje prava na penziju u skladu sa tada važećim propisima nedostajalo do dve godine. Citiranim Zaključkom je privremeno prevaziđen problem ovih korisnika prevremene penzije koji su bili korisnici prava na posebnu novčanu naknadu, odnosno korisnici novčane naknade. Predloženim izmenama i dopunama zakona ovaj problem se trajno rešava na taj način da se visina prevremene starosne penzije određuje na isti način kao i visina starosne penzije (dakle nema „penala“) onim osiguranicima koji su pre početka primene izmena Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, u skladu sa gore navedenom Odlukom Vlade o utvrđivanju Programa za rešavanje viška zaposlenih, bili korisnici prava na posebnu novčanu naknadu, odnosno korisnici novčane naknade.
IV Porodična penzija i najniži iznos penzije
Usvojenim zakonskim izmenama se propisujeda se porodična penzija iza smrti osiguranika ne određuje od prevremene starosne penzije, što je bilo propisano i kao takvo predstavljalo nepovoljnije rešenje, već od starosne ili invalidske penzije koja bi osiguraniku pripadala u času smrti. Time se korisnici porodične penzije po osnovu umrlog korisnika prevremene starosne penzije, dovode u povoljniji položaj, jer se visina njihove porodične penzije ne utvrđuje spram prevremene starosne penzije, koju je preminuli korisnik primao i koja je zbog poznatih „penala“ bila manja od pune starosne penzije, već od starosne ili invalidske penzije koja bi mu pripadala u času smrti. Na taj način je izjednačen položaj svih korisnika porodične penzije.
Izmenama je predviđeno preciziranje odredbe Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, čime se omogućava ravnopravan položaj korisnika penzije koji su ostvarili inostranu penziju, a kojima je penzija niža od najnižeg iznosa penzije. Ravnopravnost ove kategorije lica se postiže na taj način da se i u odnosu na njih, kao i kod domaćih penzionera, vrši obračun razlike do visine najnižeg iznosa penzije.
V Obaveza vraćanja penzije nakon smrti korisnika
Fond PiO penzije isplaćuje preko banke. Zakonom je propisano da je banka obavezna da iznose penzije, odnosno novčane naknade koji su isplaćeni nakon smrti korisnika, vrati Fondu na njegov zahtev, odnosno ne može iz tih iznosa namiriti svoja potraživanja koja ima prema korisniku prava. Banka odgovara za nastalu štetu ako ne postupi na opisani način.
Predviđenom dopunom jednog člana Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju obavezuje se i poverilac (ne više samo banka), kome su, nakon smrti korisnika, uplaćena sredstva po osnovu realizacije obustave od penzije, odnosno novčane naknade, da navedene iznose vrati Fondu PiO na njegov zahtev, odnosno ne može iz tih iznosa namiriti svoja potraživanja koja ima prema korisniku prava. Takođe se utvrđuje da navedeni poverilac odgovara za nastalu štetu, ako ne postupi na propisani način. Ova odredba je važna, jer Fond PiO svakog meseca ima oko milion aktivnih obustava na osnovu kojih se poveriocima vrši uplata iznosa penzije, odnosno novčane naknade po osnovu realizacije rešenja o izvršenju, ili rešenja o administrativnoj zabrani. Dakle, nema isplate penzije nakon dana smrti korisnika penzije i svi imaju obavezu da isplaćena sredstva vrate. Tu obavezu ima banka kod koje je tekući račun preminulog, ali i poverilac preminulog koji se iz penzije naplaćivao po osnovu rešenja o izvršenju ili adinistrativne zabrane.
VI Prijava na osiguranje po službenoj dužnosti
Usvojenom izmenom, Fondu PiO se omogućava da, kod utvrđivanja svojstva osiguranika, po službenoj dužnosti sačini prijavu na osiguranje, nezavisno od toga da li je obveznik podnošenja prijave može podneti. Na taj nači, otklanja se problem prisutan u praksi, jer određen broj poslodavaca ne postupa po svojoj obavezi da podnese prijavu na osiguranje po rešenju kojim se utvrđuje svojstvo osiguranika. Naime, na ovaj način se postiže efikasnost i pre svega zaštita prava osiguranika. Takođe, predloženom dopunom se precizira da se pod promenom podataka unetih u matičnu evidenciju smatra i njihovo brisanje iz te evidencije, imajući u vidu postojeću sudsku praksu. Naime, u pojedinim sudskim odlukama je iznet stav da Fond nema osnov da briše podatke iz evidencije, pa se na ovaj način, ovaj problem prevazilazi.
Na kraju je važno napomenuti da se usvojenim zakonskim izmenama ne menjaju uslovi za sticanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja i način usklađivanja penzije.
