Diskriminacija na poslu i prilikom zapošljavanja (I deo)

Termin diskriminacija potiče od latinske reči (discriminare) koja originalno označava pravljenje razlike, odvajanje. Vremenom je ova reč u pravnoj terminologiji dobila negativnu konotaciju jer označava nedozvoljeno razlikovanje. Tako danas diskriminacija  podrazumeva nejednako tretiranje pojedinaca ili grupa ljudi koji se nalaze u istoj, sličnoj ili uporedivoj situaciji. Do nejednakog postupanja prema osobi ili grupi dolazi zbog nekog njihovog ličnog svojstva, što za  posledicu ima nejednakost u ostvarivanju ustavom i zakonom zagarantovanih prava.

Diskriminacija postoji i kada se osobe koje se nalaze u neravnopravnom položaju tretiraju na ravnopravan način. Na primer, osobe sa invaliditetom nalaze se u nejednakom položaju u odnosu na osobe koje nemaju invaliditet. Jednako postupanje prema osobama sa invaliditetom prilikom zapošljavanja rezultiralo bi marginalizacijom osoba sa invaliditetom u ovoj oblasti. Prema tome, diskriminacija je nejednako postupanje prema jednakima i jednako postupanje prema nejednakima.

Diskriminacija može biti zasnovana na različitim ličnim svojstvima jer se pojedinci ili grupe nejednako tretiraju zbog svoje rase, boje kože, nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskog ili političkog ubeđenja, pola, seksualne orijentacije, invaliiditeta, starosnog doba, bračnog i porodičnog statusa i drugih ličnih svojstava.

Načelo zabrane diskriminacije

Više vrednovanje pojedinaca ili grupa (bogatih u odnosu na siromašne, muškaraca u odnosu na žene, pripadnika većinske rase ili nacije u odnosu na manjine…) karakteristika je ljudskog društva od njegovog postanka. Sa razvojem svesti o tome da određena prava (pravo na život, slobodu…) pripadaju svim ljudima zato što su ljudska bića krajem 18. i početkom 19. veka došlo je do pravnog regulisanja načela jednakosti, odnosno načela nediskriminacije. Savremena shvatanja o tome da su svi ljudi jednaki i da svako ljudsko biće poseduje određena prava zato što je ljudsko biće, fundamentalna su načela koja prožimaju sva pravila o posedovanju i uživanju ljudskih prava. Može se reći da ceo koncept ljudskih prava počiva na temeljnom stavu da svako ljudsko biće ima prava koja mu pripadaju samom činjenicom da je ljudsko biće i da su u tom pogledu svi ljudi jednaki. Sa stanovišta prakse, načelo jednakosti najčešće se izražava kao načelo zabrane diskriminacije.

Zaštita od diskriminacije, odnosno načelo nediskriminacije, predviđeni su međunarodnim aktima (Povelja UN, Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima UN i niz drugih) i odgovarajućim zakonima u svakoj državi. U našoj zemlji ovo načelo je utkano u Ustav, a detaljnije je regulisano Zakonom o zabrani diskriminacije.

Svi navedeni akti formulišu načelo zabrane diskriminacije na gotovo istovetan način-svakom ljudskom biću pripadaju ljudska prava i slobode bez ikakvih razlika u pogledu rase, boje, pola, jezika, veroispoveti, političkog ili drugog mišljenja, nacionalnog ili društvenog porekla, imovine, rođenja ili drugih okolnosti. Svi ljudi su pred zakonom jednaki i imaju pravo na zaštitu zakona i jednaku zaštitu protiv bilo kakve diskriminacije.

Diskriminacija na radu

Osnov diskriminacije u svetu rada jeste u negativnom predubeđenju da su neki radnici manje produktivni od ostalih a na osnovu svog nekog ličnog svojstva (trudnoća, invaliditet, starost, pripadnost određenoj etničkoj ili manjinskoj populaciji…) ili da bi zapošljavanje nekog od lica dovelo do većih troškova u odnosu na druga (devojke koje planiraju porodicu, roditelji sa malom decom…). Sa druge strane, razlikovanje po osnovu nekog ličnog svojstva jeste svođenje celokupne ličnosti na samo jedno lično svojstvo, a na osnovu negativnih predubeđenja o ličnom svojstvu koje nije u vezi sa radom.

Danas je radni odnos kod poslodavca osnovni, a često i jedini način ostvarivanja egzistencije velike većine ljudi-i starih i mladih, zdravih i bolesnih, osoba sa invaliditetom i potpuno zdravih. Neke od nabrojanih kategorija ne mogu ravnopravno stati u red sa ostalima i uspešno se takmičiti u tržišnoj utakmici za radno mesto, odnosno za napredovanje na poslu, pre svega zbog negativnog predubeđenja poslodavca da ne mogu da doprinesu ostvarivanju profita jednako učinkovito kao ostali. Pravo poslodavca da potpuno slobodno odlučuje o zasnivanju radnog odnosa, želeći što veći profit,  uslovilo bi da poslodavac zapošljava samo one koji bi mogli da donesu što veću dobit, ne razmišljajući o trudnicama, osobama sa invaliditetom, starima i nemoćnima. Međutim, imajući u vidu prethodnu ideju o radnom odnosu kao gotovo jedinom načinu ostvarivanja egzistencije, jasno je da poslodavac ima značajnu društvenu ulogu-po privredni sistem a samim tim i državu i sve zaposlene, te mu se ne može ostaviti na potpunu slobodu donošenje odluka u  vezi sa zasnivanjem i sadržinom radnog odnosa. Takođe, ne treba zaboraviti da osobe koje na prvi pogled deluju manje produktivno, isto tako mogu donositi profit poslodavcu, imajući u vidu ostale njihove sposobnosti i kvalitete, a ukoliko bi se izbeglo  svođenje tih osoba na samo jedno svojstvo. Tome i doprinosi i stav Međunarodne organizacije rada da osobe sa invaliditetom treba posmatrati kao celovite ličnosti u pogledu preostale radne sposobnosti. Naš Zakon o radu iz 2005. godine takođe je izostavio odredbe o zdravstvenom stanju kao jednom od opštih uslova za zasnivanje radnih odnosa. Zbog svega navedenog, motivisane željom za izjednačavanje šansi u oblasti radnog prava i socijalnim apektom državnih institucija, zakonske odredbe o zabrani diskriminacije predstavljaju ograničenja diskrecionom ovlašćenju poslodavca.

Zakonska rešenja u našoj zemlji

Najvišim pravnim aktom naše zemlje-Ustavom Republike Srbije, propisana je zabrana diskriminacije. Sama činjenica da je načelo jednakosti, odnosno nediskriminacije, ustavna kategorija, dovoljno govori o značaju koji mu ustavotvorac pripisuje. Prema članu 21. pred Ustavom i zakonom su svi jednaki, svako ima pravo na jednaku zaštitu bez diskriminacije, odnosno zabranjena je svaka diskriminacija, neposredna ili posredna,po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta.

Pored Ustava, u oblasti radnih odnosa zabrana diskriminacije propisana je Zakonom o radu. Zabranjena je neposredna i posredna diskriminacija lica koja traže zaposlenje, kao i zaposlenih s obzirom na pol, rođenje, jezik, rasu, boju kože, starost, trudnoću, zdravstveno stanje, odnosno invalidnost, nacionalnu pripadnost, veroispovest, bračni status, porodične obaveze, seksualno opredeljenje, političko ili drugo uverenje, socijalno poreklo, imovinsko stanje, članstvo u političkim organizacijama, sindikatima ili neko drugo lično svojstvo. Diskriminacija je zabranjena u odnosu na uslove zapošljavanja i izbor kandidata, uslove rada i sva prava iz radnog odnosa, obrazovanje, osposobljavanje i usavršavanje, napredovanje na poslu i otkaz ugovora o radu. Svaka diskriminatorna odredba ugovora o radu ništava je.

Preciznije definisanje diskriminacije i uređenje zaštite od diskriminacije učinjeno je donošenjem Zakona o zabrani diskriminacije, koji definiše pojam diskriminacije i diskriminatorsko postupanje, kao i oblike diskriminacije koji su posebno definisani. Zabranjena je diskriminacija u oblasti rada, odnosno narušavanje jednakih mogućnosti za zasnivanje radnog odnosa ili uživanje pod jednakim uslovima svih prava u oblasti rada, kao što su pravo na rad, na slobodan izbor zaposlenja, na napredovanje u službi, na stručno usavršavanje i profesionalnu rehabilitaciju, na jednaku naknadu za rad jednake vrednosti, na pravične i zadovoljavajuće uslove rada, na odmor, na obrazovanje i stupanje u sindikat. Po ovom zakonu, lice koje je pretrpelo diskriminaciju može pokrenuti postupak pred Poverenikom za zaštitu ravnopravnosti, samostalnim, nezavisnim državnim organom čiji je zadatak zaštita ravnopavnosti i sprečavanje svih oblika diskriminacije. Poverenik je nadležan da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Propisani su sudska zaštita i postupak, odnosno regulisano je ko podnosi tužbu, ko može biti tuženi, predmet tužbenog zahteva, donošenje privremenih mera, teret dokazivanja (koji se u toku parnice prebacuje na tuženog ukoliko tužilac učini verovatnim da je nad njim izvršena radnja diskriminacije), hitnost postupka. Odredbe ovog zakona su u potpunosti usklađene sa Direktivama Evropske Unije.

Načelo jednakosti, odnosno princip da su svi ljudi jednaki u ostvarivanju ustavnih i zakonskih prava i u njihovoj zaštiti, kao osnov zabrane diskriminacije, razrađeno je u Zakonu o zabrani diskriminacije, kojim je utvrđeno da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti odnosno zabranu diskriminacije. Zakon o zabrani diskriminacije izričito prepoznaje sledeća lična svojstva: rasu, boju kože, pretke, državljanstvo, nacionalnu pripadnost ili etničko poreklo, jezik, versko ili političko ubeđenje, pol, rodni identitet, seksualnu orijentaciju, imovno stanje, rođenje, genetsku osobenost, zdravstveno stanje, invaliditet, bračni i porodični status, osuđivanost, starosno doba, izgled, članstvo u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama. Međutim, na ovaj način se lista ličnih svojstava ne iscrpljuje. Formulacija: “i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima“ govori da postoje i brojna druga svojstva pojedinca ili grupe, koja kao takva mogu biti osnov za neopravdano pravljenje razlike, nejednako postupanje ili propuštanje odnosno diskriminaciju.

Još jedan važan propis sadrži antidiskriminacine odredbe-Zakon o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, koji je stupio je na snagu 29. maja 2009. godine. Obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom prema ovom zakonu ima svaki poslodavac koji ima najmanje 20 zaposlenih. Poslodavac koji ima od 20 do 49 zaposlenih dužan je da primi u radni odnos bar jednu osobu sa invaliditetom. Poslodavac koji ima 50 i više zaposlenih dužan je da u radnom odnosu ima bar dve osobe sa invaliditetom, i na svakih narednih započetih 50 zaposlenih po jednu osobu sa invaliditetom. Takođe, poslodavac koji na neodređeno vreme zaposli osobu sa invaliditetom bez radnog iskustva ima pravo na subvencije zarade za tu osobu u trajanju od 12 meseci. Primer ove zakonodavne prakse potvrđuje tezu sa početka teksta da nejednako postupanje prema nejednakim nije diskriminacija. Već smo naveli da prilikom zapošljavanja određene kategorije lica imaju u startu manje šanse za zasnivanje radnog odnosa zbog nekog ličnog svojstva-pola, invaliditeta, starosti i dr. U cilju popravljanja tih mogućnosti dozvoljeno je preduzeti mere takozvane pozitivne diskriminacije, odnosno stavljanja u nekom smislu u “povlašćeni položaj” lica koja u odnosu na druge imaju mnogo više poteškoća da nađu radni angažman. Navedenim zakonskim odredbama pokušava se popraviti položaj invalidnih lica na polju zapošljavanja vrlo konkretnim merama.

(Drugi deo blog posta o diskriminaciji pročitajte ovde.)