Prava i mogućnosti osoba sa invaliditetom na tržištu rada

U modernim društvima zapošljavanje osoba sa invaliditetom, kao osetljive i posebno ugrožene kategorije stanovništva, pokazatelj je napretka i razvoja društvene svesti o potrebi za podrškom osobama koje nemaju punu radnu sposobnost, ali mogu i žele i sa ograničenom radnom sposobnošću da privređuju. Osobama sa invaliditetom na ovaj način se jača osećaj pripadnosti društvu i ličnog dostojanstva.

Pravo na rad zagarantovano je i Ustavom Republike Srbije, a odnosi se i na osobe sa invaliditetom. Naravno, samo pravo na rad i prava iz radnog odnosa regulisana su Zakonom o radu. Shodno ustavnosti prava na rad osoba sa invaliditetom, opšta zdravstvena sposobnost nije u Zakonu o radu (niti može biti) uslov za zasnivanje radnog odnosa u Republici Srbiji. U narednom tekstu bavićemo se pravima invalidnih lica iz radnog odnosa, a u ovom pitanjem zapošljavanja ove kategorije lica.

Oblast zapošljavanja osoba sa invaliditetom regulisana je Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, Zakonom o bezbednosti i zdravlju na radu, Pravilnikom o korišćenju sredstava Nacionalne službe za zapošljavanje. Ovim propisima uređuju se: podsticaji za zapošljavanje osoba sa invaliditetom, procena radnih sposobnosti, profesionalna rehabilitacija, obaveza zapošljavanja osoba sa invaliditetom i druga pitanja od značaja za profesionalnu rehabilitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom.

Koja lica imaju status osobe sa invaliditetom?

Najsažetije rečeno, pod osobom sa invaliditetom, u smislu Zakona o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom ,,smatra se lice sa trajnim posledicama telesnog ili duševnog oštećenja ili bolesti koje se ne mogu otkloniti lečenjem, koje se usled toga suočava sa ograničenjima od uticaja na radnu sposobnost i mogućnost zaposlenja i koje nema mogućnosti ili ima smanjene mogućnosti da se, pod ravnopravnim uslovima, uključi na tržište rada i da konkuriše za zapošljavanje sa drugim licima.

Status osobe sa invaliditetom, koja po osnovu tog statusa ostvaruje prava shodno Zakonu o profesionalnoj rehabilitaciji i zapošljavanju osoba sa invaliditetom, ima:

-ratni vojni invalid;

-mirnodopski vojni invalid;

-civilni invalid rata;

-lice kome je izvršena kategorizacija i drugo lice kome je utvrđena invalidnost, u skladu sa zakonom;

-lice kome je, u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju, utvrđena kategorija invalidnosti, odnosno preostala radna sposobnost;

-lice kome se, u skladu sa ovim zakonom, proceni radna sposobnost saglasno kojoj ima mogućnost zaposlenja ili održanja zaposlenja, odnosno radnog angažovanja.

Nezaposlenom osobom sa invaliditetom smatra se lice koje:
-mora imati gore opisane karakteristike u smislu zdravstvenog stanja
-Ima od 15 do 65 godina života, 
-nije u radnom odnosu niti je na drugi način ostvarilo pravo na rad, 
-spremno je da radi ili prihvati profesionalnu rehabilitaciju radi zapošljavanja i aktivno traži zaposlenje 
-nalazi se na evidenciji nezaposlenih lica kod Nacionalne službe za zapošljavanje.

Prava osoba sa invaliditetom u oblasti podsticanja zapošljavanja i održanja radnog odnosa

Osoba sa invaliditetom, u skladu sa navedenim zakonom, može da ostvari pravo:

-na utvrđivanje statusa i procenu radne sposobnosti;

-na podsticanje zapošljavanja, radne i socijalne uključenosti i afirmaciju jednakih mogućnosti na tržištu rada;

-na mere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije;

-na zapošljavanje pod opštim uslovima i pod posebnim uslovima;

-na mere aktivne politike zapošljavanja;

-na zapošljavanje u posebnim organizovanim oblicima radnog angažovanja osoba sa invaliditetom i druga prava.

Procena radne sposobnosti

Procena radne sposobnosti i mogućnosti zaposlenja ili održanja zaposlenja je postupak kojim se utvrđuju mogućnosti i sposobnosti osobe sa invaliditetom neophodne za uključivanje na tržište rada i obavljanje konkretnih poslova samostalno ili uz službu podrške, odnosno mogućnosti zapošljavanja pod opštim ili pod posebnim uslovima.

Zahtev za procenu radne sposobnosti podnosi se Nacionalnoj službi za zapošljavanje. Uz zahtev se prilaže i potrebna medicinska dokumentacija.

Nalaz, mišljenje i ocenu u pogledu radne sposobnosti i mogućnosti zaposlenja ili održanja zaposlenja daje organ veštačenja (lekarska komisija) Republićkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje. Nacionalna služba na osnovu nalaza, mišljenja i ocene komisije organa veštačenja Republičkog fonda donosi rešenje o proceni radne sposobnosti i mogućnosti zaposlenja ili održanja zaposlenja. Na ovo rešenje dozvoljena je žalba resornom ministarstvu.

Procena radne sposobnosti osobe sa invaliditetom i eventualno stupanje te osobe u radni odnos ne utiču na utvrđivanje telesnog oštećenja i prava na ostvarivanje tuđe nege i pomoći. Reč je o različitim pravima koja nisu uzajamno povezana i koja se ne isključuju uzajamno.

Podsticanje zapošljavanja

Zakon predviđa i podsticajne mere za poslodavce koji zaposle osobe sa invaliditetom. Takođe, Nacionalna služba zapošljavanja, kao organizacija preko koje se vrši zapošljavanje osoba sa invaliditetom i ostvarivanje drugih prava iz radnog odnosa, i koja sprovodi mere aktivne politike zapošljavanja pružanjem stručne i finansijske podrške i poslodavcima i licima koja se zapošljavaju, propisala je svojim opštim aktom mere aktivne politike zapošljavanja osoba sa invaliditetom. Tako imamo sledeće podsticajne mere:

-javni konkursi putem kojih povezuju nezaposlena lica sa invaliditetom i potencijalne poslodavce,

-poslodavac koji zaposli osobe sa invaliditetom koje se zapošljavaju pod posebnim uslovima može da ostvari pravo na refundaciju primerenih troškova prilagođavanja radnog mesta za zapošljavanje tih lica.

-poslodavac koji zaposli na neodređeno vreme osobu sa invaliditetom bez radnog iskustva ima pravo na subvenciju zarade do 75% ukupnih troškova zarade sa pripadajućim doprinosima za obavezno socijalno osiguranje, ali ne više od iznosa minimalne zarade za tu osobu u trajanju od 12 meseci.

-podrška samozapošljavanju uz finansijsku pomoć za isto;

-mere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije, kao i druge mere.

Profesionalna rehabilitacija

Pod profesionalnom rehabilitacijom osoba sa invaliditetom podrazumeva se organizovanje i sprovođenje programa mera i aktivnosti u cilju osposobljavanja za odgovarajući posao, zapošljavanja, održanja zaposlenja, napredovanja ili promene profesionalne karijere.

Profesionalna rehabilitacija osoba sa invaliditetom obuhvata:

-profesionalno informisanje, savetovanje i individualni plan zapošljavanja;

-radno osposobljavanje, dokvalifikaciju, prekvalifikaciju i programe za sticanje, održavanje i unapređivanje radnih i radno-socijalnih veština i sposobnosti;

-stručnu podršku, praćenje i procenu rezultata profesionalne rehabilitacije;

-individualni savetodavni rad

-edukaciju i trening seminare za poslodavce;

-predloge i obuku za primenu adekvatnih tehničkih i tehnoloških rešenja u cilju podizanja efikasnosti osobe sa invaliditetom u učenju i radu, kao i službe podrške;

Troškove profesionalne rehabilitacije osoba sa invaliditetom, čija je radna sposobnost smanjena zbog povrede na radu ili profesionalne bolesti snosi poslodavac kod koga je nastala povreda na radu ili profesionalna bolest. Troškove profesionalne rehabilitacije ostalih osoba sa invaliditetom snosi Nacionalna služba za zapošljavanje.

Zaposlena osoba sa invaliditetom, za vreme trajanja profesionalne rehabilitacije, ima pravo na odsustvo sa rada kod poslodavca kod koga je u radnom odnosu. Zaposlenoj osobi sa invaliditetom ne može da prestane radni odnos zbog odsustva sa rada do koga je došlo u vreme trajanja profesionalne rehabilitacije.

Za vreme trajanja profesionalne rehabilitacije zaposlena osoba sa invaliditetom ima pravo na naknadu zarade u visini 100% prosečne zarade ostvarene u prethodna tri meseca pre uključivanja u mere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije, s tim da naknada zarade ne može biti manja od minimalne zarade.

Nezaposlena osoba sa invaliditetom koja je uključena u mere i aktivnosti profesionalne rehabilitacije ima pravo na novčanu pomoć za vreme trajanja programa, i to:

-za troškove prevoza za sebe i pratioca, ukoliko je potreban, u visini neoporezovanog iznosa;

-u visini od 20% od minimalne zarade utvrđene u skladu sa propisima o radu mesečno, za vreme trajanja profesionalne rehabilitacije, ako se profesionalna rehabilitacija izvodi u trajanju od najmanje 100 časova i ako osoba sa invaliditetom nije korisnik novčane naknade na osnovu nezaposlenosti, u skladu sa zakonom.

Zapošljavanje osoba sa invaliditetom

Osobe sa invaliditetom zapošljavaju se pod opštim ili pod posebnim uslovima.

Zapošljavanjem osoba sa invaliditetom pod opštim uslovima smatra se zapošljavanje kod poslodavca bez prilagođavanja poslova, radnog mesta ili poslova i radnog mesta.

Zapošljavanjem osoba sa invaliditetom pod posebnim uslovima smatra se zapošljavanje kod poslodavca uz prilagođavanje poslova, radnog mesta ili poslova i radnog mesta.

Pod prilagođavanjem poslova podrazumeva se prilagođavanje radnog procesa i radnih zadataka.

Pod prilagođavanjem radnog mesta podrazumeva se tehničko i tehnološko opremanje radnog mesta, sredstava za rad, prostora i opreme – u skladu sa mogućnostima i potrebama osobe sa invaliditetom i stručna pomoć, kao podrška osobi sa invaliditetom kod uvođenja u posao ili na radnom mestu.

Zakon uvodi kvotni sistem i obavezu zapošljavanja osoba sa invaliditetom za sve poslodavce koji zapošljavaju 20 i više zaposlenih.

Poslodavac koji zapošljava od 20 do 49 zaposlenih dužan je da zaposli 1 osobu sa invaliditetom.

Poslodavac koji zapošljava 50 do 100 zaposlenih dužan je da zaposli 2 osobe sa invaliditetom a onaj koji zapošljava više od 100, dužan je da zaposli po 1 osobu sa invaliditetom na svakih dodatnih 50 zaposlenih.