STICANJE PENZIJSKOG STAŽA

Tema penzijskog staža i rešavanja problema koji se pojavljuju sa stažom kod ostvarivanja prava na penziju, biće obrađena u ovom i narednom tekstu. Prvi tekst daje akcenat na zakonske uslove za ostvarivanje prava na penziju, odnosno na to ko sve mora da plaća doprinos za penzijsko osiguranje, dok će se naredni tekst baviti mogućim načinima rešavanja problema koji se javljaju sa penzijskim stažom.

Penzijski staž predstavlja jedan od dva glavna uslova za sticanje i ostvarivanje prava na penziju. Da bi se ostvarilo pravo na penziju potrebno je imati određeni minimalan broj godina života i propisan mimimalni penzijski staž. Takođe, penzijski staž utiče i na visinu penzije, to jest što ga osiguranik više ima i penzija će biti veća. Šta obuhvata penzijski staž? Penzijski staž obuhvata staž osiguranja i poseban staž.

Staž osiguranja i poseban staž

Staž osiguranja podrazumeva vreme provedeno na radu po osnovu kojeg je osiguranik bio obavezno osiguran na penzijsko i invalidsko osiguranje i za koje mu je uplaćen pripadajući doprinos.

Poseban staž predstavlja vreme provedeno izvan rada, koje se i pored te činjenice, iz određenih društveno opravdanih razloga (npr. u cilju podsticanja povećanja nataliteta, kod posebnog staža koji se priznaje za rođenje deteta) priznaje u penzijski staž. Razlika posebnog staža u odnosu na staž osiguranja sastoji se u tome što, za razliku od staža osiguranja, godine priznate kao poseban staž ne priznaju se u uslov za ostvarivanje prava na penziju. 

Kada je potrebno ispuniti uslov za ostvarivanje prava u pogledu broja godina penzijskog staža računa se samo staž osiguranja. Jednom kada se ispuni uslov u pogledu godina staža osiguranja i ostvari se pravo na penziju, priznaje se i poseban staž u smislu obima ostvarivanja prava, odnosno utiče na visinu penzije. Primera radi, ako ženi nedostaje 2 godine staža osiguranja da bi dobila penziju, bez obzira na činjenicu da je rodila troje dece i da joj se po tom osnovu priznaju dve godine posebnog staža, nije ispunila uslov za penziju jer prilikom određivanja da li neko lice ispunjava zakonom propisane uslove za sticanje prava na penziju računa se samo staž osiguranja, a ne i poseban staž.

Kada osiguranica iz primera odradi još dve godine na svom radnom mestu i po osnovu dodatne dve godine rada ima ukupno 35 godina staža osiguranja, ispuniće uslov za penziju, ali će joj se računati da ima 37 godina penzijskog staža, a ne 35, pošto joj se nakon ispunjavanja uslova za penziju dodaju i dve godine koje su joj priznate po osnovu toga da je rodila troje dece.

Za koga se obavezno uplaćuje staž osiguranja?

Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju predviđene su tri kategorije obavezno osiguranih lica, za koja se uplaćuju doprinosi u skladu sa odredbama Zakona o doprinosima za socijalno osiguranje, i to: zaposleni, lica koja samostalno obavljaju delatnost i poljoprivrednici. U praksi se često dešava da lice ispunjava uslove za osiguranje po više osnova (npr postoji stalni radni odnos na puno radno vreme i dodatno angažovanje po osnovu ugovora o delu, autorskog ugovora i slično). U tom slučaju prijava na osiguranje se radi po utvrđenim prioritetima gde jedan isključuje drugi, ali se doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje plaća po svakom od osnova radnog angažovanja.

Iz našeg primera lice je u stalnom radnom odnosu na 40 časova nedeljno, a mimo radnog vremena je angažovan kod drugog poslodavca po osnovu ugovora o delu. U takvom primeru, poslodavac kod koga je stalan radni odnos za osiguranika podnosi prijavu na socijalno osiguranje, što podrazumeva uplatu kompletnih doprinose, a to znači za penzijsko, zdravstveno i osiguranje za slučaj nezaposlenosti.

Doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje se obračunava i plaća po osnovu svih prihoda, do iznosa najviše godišnje osnovice doprinosa. Prema tome poslodavac koji je angažovao lice iz našeg primera po ugovoru o delu ne podnosi prijavu na socijalno osiguranje, ali mora da plaća  samo doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje (ne i preostala dva doprinosa za socijalno osiguranje). Ko se sve svrstava u gore navedene tri kategorije radno angažovanih lica za koje se obavezno plaćaju doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje?

a) Zaposleni: tu se podrazumevaju lica u radnom odnosu, izabrana ili postavljena lica ako za obavljanje funkcije ostvaruju zaradu, lica koja u skladu sa zakonom obavljaju privremene i povremene poslove (sem lica koja se školuju i obavljaju privremene i povremene poslove preko omladinskih zadruga, a imaju manje od navršenih 26 godina života), te lica koja ostvaruju novčanu naknadu prema propisima o radu i zapošljavanju. Za sva navedena lica poslodavac je dužan da prilikom isplate zarade obračuna i uplati doprinose za penzijsko i invalidsko osiguranje, odnosno Nacinalna služba za zapošljavanje prilikom isplate naknade za nezaposlene.

b) Osiguranici samostalnih delatnosti: ovde se svrstavaju lica koja samostalno obavljaju privrednu ili drugu delatnost, zatim osnivači, odnosno članovi privrednih društava, koji u njima rade određene poslove, bez obzira da li su u radnom odnosu u tom privrednom društvu, lica koja obavljaju poslove po osnovu ugovora o delu odnosno poslove po osnovu autorskog ugovora, kao i poslove po osnovu drugih ugovora, kod kojih za izvršen posao ostvaruju naknadu, te sveštenici i verski službenici. Kod osnivača privrednog društva je važno napomenuti da ako nije upisan u registar Agencije za privredne registre kao direktor ili zastupnik, niti je u radnom odnosu u tom privrednom društvu, nema svojstvo obavezno osiguranog lica u smislu zakona o PIO.

v) Osiguranici poljoprivrednici su lica koja se bave poljoprivrednom delatnošću kao nosioci ili članovi poljoprivrednog domaćinstva ili porodičnog poljoprivrednog gazdinstva, ako nisu osiguranici zaposleni, osiguranici samostalnih delatnosti, korisnici penzije ili nisu na školovanju. Poljoprivrednim domaćinstvom, porodičnim poljoprivrednim gazdinstvom, odnosno mešovitim domaćinstvom, u smislu zakona koji uređuje penzijsko i invalidsko osiguranje, smatra se zajednica života, privređivanja i trošenja prihoda, bez obzira na srodstvo između njegovih članova, na poljoprivrednom domaćinstvu, odnosno gazdinstvu sa najmanje 0,5 hektara poljoprivrednog zemljišta.

Takođe, ovde se svrstavaju i domaćinstva i gazdinstva koja imaju manje od 0,5 hektara zemljišta ili građevinske celine ukoliko se na istom obavlja stočarska, povrtarska ili vinogradarska proizvodnja, uzgoj ribe, gajenje pečuraka, puževa, pčela i drugi uzgoj ili gajenje. Nosilac poljoprivrednog domaćinstva, odnosno porodičnog poljoprivrednog gazdinstva, u smislu ovog zakona, je lice koje plaća porez na imovinu po osnovu poljoprivrednog zemljišta ili porez na prihod od poljoprivrede i šumarstva, dok se članom takvog domaćinstva ili gazdinstva smatra lice koje na njemu živi i radi.

Obavezno su osigurani nosilac poljoprivrednog domaćinstva i nosilac porodičnog  poljoprivrednog gazdinstva, odnosno najmanje jedan član domaćinstva, porodičnog poljoprivrednog gazdinstva ili mešovitog domaćinstva.

Iz navedenog se jasno može zaključiti da rad po ugovoru o volontiranju i sličnim ugovorima za koji se ne ostvaruje naknada (stručno osposobljavanje za koje se ne plaća naknada, studentska praksa i slično) ne povlači uplatu doprinosa za penzijsko osiguranje, odnosno za taj period ne stiče se penzijski staž.

Samostalna uplata doprinosa

Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju dopušta mogućnost uključivanja u obavezno penzijsko i invalidsko osiguranje. Ovo pravo imaju sva lica starija od 15 godina života, koja imaju prebivalište u Republici Srbiji, a nisu obavezno osigurani (npr nezaposleni, studenti). Ova lica sama biraju jednu od 13 ponuđenih osnovica, pri čemu je najniža na nivou 35% prosečne mesečne zarade u Republici u prethodnom tromesečju, a najviša je u visini 5 takvih proseka. Stopa doprinosa je 25,5%, a doprinos se uplaćuje do 15-og u mesecu za prethodni mesec. Dakle lica koja nisu obavezno osigurana po zakonu, ukoliko imaju sredstva iz kojih mogu da finansiraju uplatu doprinosa, mogu to da učine na jedan od gore navedenih načina i na taj način stiču penzijski staž.

Treba naglasiti da se samostalnom uplatom doprinosa ne može pokriti prethodni period u kojem nije bilo radnog staža ni prijave na penziono osiguranje. Prijava može da ide najviše 30 dana unazad. To znači da ako, primera radi niste radili između 2003. i 2005. godine, a želite da i taj period pokrijete stažom osiguranja, to nije moguće učiniti prijavom na osiguranje sa datumom koji je godinama unazad i jednokratnom ( a ni višekratnom) uplatom doprinosa. Dakle nije moguć otkup staža ako neki period u prošlosti nste bili prijavljeni na osiguranje, već se i penzijski staž koji se samostalno uplaćuje takođe stiče  protekom vremena nakon odrađene prijave.

Kome se priznaje poseban staž

U uvodu smo napomenuli da se u određenim slučajevima iz opravdanih društvenih razloga priznaje penzijski staž i za vreme provedeno van rada. Radi se o sledećim licima:

• osiguraniku – ženi koja je rodila treće dete, po tom osnovu uračunava se u poseban staž vreme u trajanju od dve godine

• osiguraniku, odnosno licu u poseban staž u dvostrukom trajanju računa se vreme koje je proveo u akcijama i zarobljeništvu vršeći vojne dužnosti ili druge dužnosti za vojne ciljeve ili za ciljeve državne bezbednosti

• osiguraniku, odnosno licu u poseban staž u jednostrukom trajanju računa se vreme provedeno na lečenju i medicinskoj rehabilitaciji usled bolesti ili povreda zadobijenih u akcijama i zarobljeništvu vršeći vojne dužnosti ili druge dužnosti za vojne ciljeve ili za ciljeve državne bezbednosti

Napominjemo da će se od 01.01.2032. godine osiguraniku – ženi uračunavati u poseban staž vreme u trajanju od: šest meseci, ako je rodila jedno dete; odnosno godinu dana, ako je rodila dvoje dece. Takođe ponovo ističemo da prilikom određivanja da li neko lice ispunjava zakonom propisane uslove za sticanje prava na penziju poseban staž se ne računa, ali kada se ostvari pravo na penziju poseban staž jeste od uticaja na visinu prava, odnosno visinu penzije. Dokazi o ostvarenom posebnom stažu osiguranja predaju se sa zahtevom za ostvarivanje prava na penziju (rešenje o porodiljskom, vojna knjižica i slično)

Uslovi za starosnu penziju

Da bi osiguranik stekao pravo na starosnu penziju potrebno je da, istovremeno, ispuni uslove u pogledu godina života i staža osiguranja. Pravo na starosnu penziju stiče osiguranik kada navrši:

− 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja ili
− 45 godina staža osiguranja, bez obzira na godine života

Ova odredba (65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja) primenjivaće se u potpunosti tek od 2032. godine, jer je Zakonom propisan prelazni period u kome će se novi uslovi za osiguranika ženu (koja navrši najmanje 15. godina staža osiguranja), u pogledu navršenja potrebnih godina života, uvoditi postupno. To podrazumeva da se uslov u pogledu godina života za žene u svakoj narednoj godini povećava za još dva meseca starosti.

Prema tome, uslovi za odlazak u starosnu penziju u ovom trenutku i sve do 2032. godine različiti su za muškarce i žene.  Prema ovom Zakonu muškarac stiče pravo na starosnu penziju kad navrši 65 godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja (ili kad navrši 45 godina staža osiguranja, bez obzira a na godine života), dok se ova granica za žene postepeno pomera, pa tako u 2020. godini iznosi: 63 godine života (i najmanje 15 godina staža osiguranja); u 2021. godini granica će iznositi 63  godine i 2 meseca života; u 2022. godini uslov za žene biće 63 godine i 4 meseca života i tako dalje, sve do 2032. godine uslov za žene će se podizati za dva meseca života, kada će se konačno  izjednačiti uslovi za oba pola

Važno je napomenuti da se priznaje samo staž za koji su plaćeni doprinosi, te je na vreme potrebno proveriti da li je poslodavac predao M4 obrazac, odnosno platio doprinose.

Snižavanje starosne granice

Institut snižavanja starosne granice podrazumeva da će se osiguraniku, pod uslovom da ispuni Zakonom propisane uslove, prilikom utvrđivanja prava na starosnu penziju, sniziti propisani uslov u pogledu potrebnih godina života u odnosu na opštu propisanu starosnu granicu za sticanje prava na starosnu penziju,ako je određeni period staža stekao radeći na radnim mestima na kojima se priznaje beneficija..

Starosna granica se snižava osiguraniku, koji je najmanje 2/3 od ukupno navršenog staža osiguranja proveo na radnim mestima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem (beneficirani staž). Navedenim osiguranicima se uslov u pogledu godina starosti umanjuje za po jednu godinu

1) za svakih pet godina provedenih na radnom mestu, odnosno poslu na kome se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 14 meseci;

2) za svake četiri godine provedene na radnom mestu, odnosno poslu na kome se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 15 meseci;

3) za svake tri godine provedene na radnom mestu, odnosno poslu na kome se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 16 meseci;

4) za svaku jednu godinu i šest meseci provedenih na radnom mestu, odnosno poslu na kome se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 18 meseci.

Starosna granica se najviše  može sniziti do 55 godina života, a onim  osiguranicima koji rade na poslovima na kojima se beneficirani staž osiguranja računa  tako da se 12 meseci računa kao 18 meseci, starosna granica se može sniziti do 50. godine života.

Primera radi, ukoliko neko ima 17 godina rada na radnom mestu na kojem se 12 meseci radnog odnosa računa kao 15 meseci penzijskog staža, a staž osiguranja koji je stekao na tom radnom mestu čini bar 2/3 njegovog ukupnog staža osiguranja, uslov u pogledu starosne granice za odlazak u penziju bio bi snižen za 4 godine (pošto se snižava za jednu godinu za svake 4 godine provedene na radnom mestu gde se efektivno provedenih 12 meseci računa u staž osiguranja kao 15 meseci). Tako bi u punu penziju mogao sa 61 godinom starosti, umesto 65 godina.

Radna mesta, odnosno poslovi na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem su utvrđeni Pravilnikom o radnim mestima odnosno poslovima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem.

Prevremena starosna penzija

Izmenama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, koji je stupio na snagu 1. januara 2015. godine, u penzijski sistem Srbije uveden je institut prevremene starosne penzije.

Kao što smo već konstatovali, da bi osiguranik stekao pravo na starosnu penziju potrebno je da istovremeno ispuni uslove u pogledu godina života i staža osiguranja. Institut prevremene starosne penzije omogućava osiguranicima koji još uvek nisu ispunili propisane uslove u pogledu starosti i broja godina osiguranja, da uz ispunjavanje manje zahtevnih uslova odu u starosnu penziju pre vremena, ali uz trajno umanjenje penzije koja bi im inače pripala.

Pravo na prevremenu starosnu penziju osiguranik stiče kada navrši najmanje 40 godina staža osiguranja i najmanje 60 godina života. Ova odredba će se u potpunosti primenjivati tek od 2024. godine, jer je Zakonom propisan prelazni period u kome će se ti uslovi u pogledu navršenja potrebnih godina života uvoditi postupno. Trenutno osiguranik stiče pravo na prevremenu starosnu penziju kada navrši 40 godina staža osiguranja i najmanje 58 godina i četiri meseca života (muškarac), odnosno 39 godina staža osiguranja i najmanje 57 godina i osam meseci života (žena);

Ti uslovi će do 2024. godine izgledati ovako:

1) u 2021. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina života (muškarac), odnosno 39 godina i četiri meseca staža osiguranja i najmanje 58 godina i četiri meseca života (žena);

2) u 2022. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina i šest meseci života (muškarac), odnosno 39 godina i osam meseci staža osiguranja i najmanje 59 godina života (žena);

3) u 2023. godini, 40 godina staža osiguranja i najmanje 60 godina života (muškarac), odnosno 40 godina staža osiguranja i najmanje 59 godina i šest meseci života (žena).

Visina prevremene starosne penzije određuje se na isti način kao i visina starosne penzije, s tim što se iznos tako određene penzije trajno umanjuje za 0,34% za svaki mesec pre navršenih 65 godina života, a može se umanjiti najviše do 20,4%. Zakonom je predviđen prelazni period za osiguranika ženu u kome se trajno umanjenje za 0,34% za svaki mesec ranijeg odlaska u penziju računa pre navršenih 63 godine života, a u svakoj narednoj godini će se ta granica pomerati za još  dva meseca, u skladu sa pomeranjem granice za žene u pogledu uslova za odlazak u penziju, a sve do 2032. godine (o čemu smo pisali u prethodnom delu teksta).

Deo staža proveden u inostranstvu

Ukoliko ste deo radnog staža proveli u inostranstvu, za Vaša prava oko upisa staža najvažnija je činjenica da li se radi o stažu osiguranja stečenom u državi sa kojom je na snazi međunarodni sporazum o socijalnom osiguranju ili to nije slučaj. Republika Srbija ima trenutno važeći sporazum sa 30 zemalja sveta. Radi se o svim zemljama bivše Jugoslavije, najvećem broju zemalja Zapadne Evrope, a od vanevropskih država potpisan je sporazum sa Libijom, Panamom i Kanadom.

Međunarodnim ugovorima o socijalnom osiguranju se u okviru administrativno-pravne pomoći obezbeđuje da osiguranik podnosi zahtev nosiocu osiguranja na čijem području ima prebivalište, odnosno boravište. Zahtev podnet nosiocu osiguranja jedne države ugovornice smatra se zahtevom podnetim i nosiocu osiguranja druge države ugovornice, o kome se ona obaveštava na propisanim dvojezičnim obrascima. O pravu na penziju odlučuje svaka država ugovornica na čijoj teritoriji je osiguranik radio primenom svojih nacionalnih propisa i međunarodnog ugovora o socijalnom osiguranju.

Ako osiguranik ispunjava uslove za ostvarivanje prava po osnovu staža navršenog na području jedne države ugovornice, penzija se određuje bez uzimanja u obzir staža ostvarenog na području druge države ugovornice. Ukoliko ti uslovi nisu ispunjeni, u skladu sa međunarodnim ugovorom o socijalnom osiguranju periodi osiguranja navršeni na području država ugovornica se, pod uslovom da se ti periodi ne poklapaju, sabiraju i određuje se srazmerni deo penzije.

Primera radi, ako ste radili nekoliko godina u Austriji i po osnovu tog staža imate pravo na austrijsku penziju, Vi ćete to pravo ostvariti. Ako pak taj broj godina nije dovoljan da ispunite uslov za penziju u Austriji, a pošto Srbija sa ovom zemljom ima ugovor o socijalnom osiguranju, onda će se periodi osiguranja (ako se ne poklapaju) navršeni u Austriji i Srbiji sabrati i odrediće se srazmerni deo penzije iz svake od zemalja. Tako biste ipak ostvarili pravo na srazmeran deo austrijske penzije koje će ova država isplaćivati jer će po osnovu međunarodnog ugovora priznati da ste ispunili uslov za penziju zbog sabranih godina staža iz Srbije i Austrije.

Srbija u opisanom prmeru takođe plaća svoj deo penzije za staž ostvaren u Srbiji. Prilikom podnošenja zahteva za penziju, u okviru administrativno-pravne pomoći obezbeđuje se da osiguranik podnosi zahtev nosiocu osiguranja na čijem području ima prebivalište, odnosno boravište. Ako u opisanom primeru živite u Srbiji, zahtev podnet našem RFPiO smatra se zahtevom podnetim i nosiocu osiguranja u Austriji, o kome se austrijski organ obaveštava na propisanim dvojezičnim obrascima.

Na taj način ide službena komunikacija između penzionih fondova dve zemlje, a lice podnosi zahtev i komunicira samo sa fondom države u kojoj prebiva.