Da li se pripravnički staž računa u radni staž

Pod terminom pripravnik uglavnom se podrazumeva lice koje je steklo određeno formalno obrazovanje, ali još uvek nema radnog iskustva i prvi put počinje da radi u svojoj, obrazovanjem stečenoj struci. Kakav je status ovih lica u našem zakonodavstvu?

Da bismo odgovorili na ovo pitanje, a sledstveno tome i na pitanje iz naslova ovog teksta, moramo najpre da napravimo razliku između određenih termina koji označavaju bliske pojmove, a u pogledu rada lica koja prvi put obavljaju posao u okviru struke za koju su se školovala. 

U tom smislu, često se u pogledu lica koja prvi put bivaju angažovana u svojoj struci koriste termini pripravnika, zatim volontera, a čest je slučaj i ugovora o stručnom osposobljavanju i usavršavanju. U svakodnevnom govoru obično se za osobe koje se prvi put angažuju u struci i bez naknade koristi termin „volonter“. Zapravo postoje značajne razlike između tri kategorije lica čijim radom se bavimo u ovom tekstu, pa ćemo pokušati da definišemo u kojim situacijama se angažuju volonteri, kada pripravnici, a pod kojim uslovima se može primiti lice na stručno osposobljavanje i usavršavanje. Koje su razlike i koja prava se ostvaruju navedenim oblicima radnog angažovanja?  

Pripravnik prema Zakonu o radu

Status pripravnika regulisan je članom 47. Zakona o radu, i to u delu zakona koji uređuje različite vidove radnog odnosa. Na osnovu navedenog odmah možemo da izvedemo zaključak o tome da je pripravnik lice u radnom odnosu, za razliku od volontera i onih koji potpisuju ugovor o stručnom osposoljavanju i usavršavanju. Prema tome, poslodavac sa pripravnikom uspostavlja radni odnos.  

Pomenuti član 47. Zakona o radu uređuje da „poslodavac može da zasnuje radni odnos sa licem koje prvi put zasniva radni odnos, u svojstvu pripravnika, za zanimanje za koje je to lice steklo određenu vrstu i stepen stručne spreme, ako je to kao uslov za rad na određenim poslovima utvrđeno zakonom ili pravilnikom“. 

Shodno navedenom, jasno je da se na osnovu ovakvog ugovora obavlja pripravnička praksa onda kada je zakonom ili pravilnikom  pripravnički staž postavljen kao uslov za rad  na određenim poslovima. U pojedinim profesijama, to jest za određenu vrstu i stepen stručne spreme, zakon ili pravilnik (podzakonski opšti akt) određuju da za zasnivanje radnog odnosa nije dovoljno imati odgovarajuće formalno obrazovanje – diplomu, već je neophodno nakon školovanja kroz pripravnički staž steći određeno radno iskustvo.

Tek sa komponentom radnog iskustva, koje predstavlja praktičnu nadgradnju znanja stečenog školovanjem, postiže se puna spremnost za rad na poslovima u okviru određene vrste i stepena stručne spreme.  Shodno svemu navedenom, ugovor o radu sa pripravnikom potpisuje se sa osobom koja ili nema nikakvog radnog iskustva u onom zanimanju za koje se školovala ili nema dovoljno iskustva, te prvi put zasniva radni odnos u svojoj struci a u cilju sticanja pripravničkog staža. Imajući to u vidu, ovakav  ugovor se može potpisati ne samo sa licem koje uopšte nema iskustva u svojoj struci, već i sa licem koje je radilo u konkretnoj struci kraće od vremena utvrđenog za pripravnički staž, kao i sa licem koje ima radno iskustvo van traženog stepena i vrste stručne spreme.  

Najočitiji primer jeste u oblasti zdravstva, gde je uslov za rad na poslovima medicinskog tehničara (medicinska sestra ili medicinski brat) završena srednja medicinska škola, odrađen pripravnički staž od šest meseci i položen stručni ispit. To znači da sa licem koje ima diplomu srednje medicinske škole i nema 6 meseci radnog iskustva kao medicinski tehničar, zdravstvena ustanova može da potpiše ugovor o zasnivanju radnog odnosa u svojstvu pripravnika, a radi sticanja neophodnih šest meseci pripravničkog staža. Takvo lice može da ima iskustva van medicinske struke, ili čak i da ima iskustva u struci, ali manje od šest meseci i ispunjava uslov za ugovor o radu u svojstvu pripravnika. 

Pripravnički staž prema Zakonu o radu traje najduže godinu dana, osim ako posebnim zakonom nije drugačije određeno (a videli smo na primeru medicisnkog tehničara da može biti i kraće). Za vreme pripravničkog staža pripravnik ima pravo na zaradu i sva druga prava iz radnog odnosa, jer se radi o vrsti radnog odnosa na određeno vreme. Ovo automatski znači da se pripravniku obavezno plaćaju i svi pripadajući doprinosi za socijalno osiguranje, pa tako i doprinos za penzijsko i invalidsko osiguranje jer su doprinosi prema Zakonu o radu sastavni deo zarade. Samim tim pripravnik dok obavlja pripravnički staž stiče i penzijski, odnosno radni staž.  

Pripravnik u državnim organima

Status pripravnika u državnim organima je regulisan Zakonom o radnim odnosima u državnim organima. Ovaj zakon, poput Zakona o radu, propisuje da se lica koja prvi put zasnivaju radni odnos mogu primiti u radni odnos na određeno vreme u svojstvu pripravnika. Pripravnički staž za pripravnike sa srednjom školskom spremom traje šest meseci, a za pripravnike sa višom ili visokom stručnom spremom 12 meseci. Posebnim zakonom može da se odredi i drugi rok trajanja-npr. Zakon o uređenju sudova predviđa pripravnički staž od 24 meseca. Za vreme pripravničkog staža pripravnik se osposobljava za vršenje poslova kroz praktičan rad, a po isteku pripravničkog staža pripravnik imao obavezu da u roku od šest meseci položi pripravnički ispit. Ukoliko ga ne položi u tom roku – prestaje mu radni odnos.  Tokom pripravničkog staža pripravnik, kao lice u radnom odnosu, ima pravo na zaradu i sva druga prava iz radnog odnosa, pa i na uplatu doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, te se stiče i radni, odnosno penzijski staž. 

Osim navedenog angažovanja, Zakon o radnim odnosima u državnim organima predviđa da se pripravnik može primiti radi stručnog usavršavanja i u svojstvu volontera. U toku stručnog osposobljavanja pripravnik volonter ne prima platu, niti mu se plaćaju doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje jer to nije vrsta radnog odnosa. U toku stručnog osposobljavanja pripravniku volonteru obezbeđuju se prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja u slučaju invalidnosti i nastanka telesnog oštećenja prouzrokovanih povredom na radu ili profesionalnom bolešću, u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju. 

Volonterski rad kao humanitarna deltnost 

Za razliku od pomenutog volontera u državnim organima, treba pomenuti i volontere kao lica koja rade dobrovoljno, zarad višeg cilja, i to bez očekivanja odgovarajuće naknade. Reč volonter označava osobu koja besplatno obavlja neku službu, jer volontirati znači besplatno služiti.  

Volontiranje u navedenom smislu nema značaj u radnom pravu i nije uređeno Zakonom o radu, već posebnim Zakonom o volontiranju. Volontiranje, u smislu Zakona o volontiranju jeste organizovano dobrovoljno pružanje usluge ili obavljanje aktivnosti od opšteg interesa, za opšte dobro ili za dobro drugog lica, bez isplate novčane naknade ili potraživanja druge imovinske koristi. Radi se o aktivnostima od interesa za Republiku Srbiju, odnosno od javnog interesa, kojom se doprinosi aktivnom uključivanju građana u društvene procese i razvoju humanijeg i ravnopravnijeg demokratskog društva jednakih mogućnosti, kao i poboljšanju kvaliteta života građana.

Dakle, po osnovu ugovora o volontiranju ne mogu se obavljati lukrativne delatnosti, odnosno privredne aktivnosti u cilju sticanja dobiti, već aktivnosti humanitarnog i neprofitabilnog karaktera. Prema tome, u pogledu radnog angažovanja kod poslodavaca privrednih društava i preduzetnika koji su osnovani radi sticanja profita, nema mesta za ugovore o volontiranju, koji bi zamenili ugovore definisane Zakonom o radu. Najbliže tom statusu jesu lica kojja obavljaju ugovor o stručnom ospsobljavanju i ugovor o stručnom usavršavanju o čemu pišemo u nsatavku. 

Ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju

Prema propisima o radu postojе ugovori o stručnom osposobljavanju i usavršavanju,  kao vrsta rada van radnog odnosa za koji nije propisana obaveza poslodavca da se isplaćuje zarada. Oba ugovora zaključuju se u pisanom obliku. 

Ugovor o stručnom osposobljavanju  može da se zaključi  radi obavljanja pripravničkog staža, odnosno polaganja stručnog ispita, kad je to zakonom, odnosno pravilnikom predviđeno kao poseban uslov za samostalan rad u struci. Dakle, isto kao kod pripravnika, samo bez obavezne isplate zarade i drugih prava iz radnog odnosa. 

Ugovor o stručnom usavršavanju može da se zaključi  radi stručnog usavršavanja i sticanja posebnih znanja i sposobnosti za rad u struci, odnosno obavljanja specijalizacije, za vreme utvrđeno programom usavršavanja, odnosno specijalizacije. Ukoliko pak lice sa kojim poslodavac treba da zaključi ugovor ima  položeni stručni ispit za samostalni rad u praksi, odnosno osposobljeno je za samostalan rad u praksi, poslodavac prilikom njegove edukacije odnosno usavršavanja može sa takvim zaposlenim zaključiti  ugovor o stručnom usavršavanju samo  ukoliko kod poslodavca postoji program usavršavanja.  

U praksi, za navedene ugovore koristi se i zajednički termin: ugovor o stručnom osposobljavanju i usavršavanju, a mogu se koristiti i drugi nazivi poput ugovora o specijalizaciji i slično. Trajanje ovih ugovora nije predviđeno zakonom, već se određuje samim ugovorom, a traje ili do isteka pripravničkog staža (koji traje najduže godinu dana, ako zakonom nije drukčije određeno) ili do završetka obuke predviđene programom usavršavanja. Ako posebnim zakonom nije drukčije propisano, stručno usavršavanje takođe može da traje najduže godinu dana, shodno vremenu koje je zakonom propisano kao maksimalno vreme za stručno osposobljavanje za samostalan rad.  

Zakonom nije propisana sadržina ugovora o stručnom usavršavanju, već je to ostavljeno ugovornim stranama. Ipak, Ministarstvo rada je dalo mišljenje po kome ugovor o stručnom usavršavanju, treba naročito da sadrži: podatke o ugovornim stranama, predmet stručnog usavršavanja, rok na koji se zaključuje ugovor, prava i obaveze ugovornih strana, razloge za otkaz pre isteka ugovora i otkazni rok, a mogu se ugovoriti: novčana naknada za vreme stručnog osposobljavanja i druga prava lica koje se stručno usavršava. 

Prema zakonu lica na stručnom osposobljavanju ili usavršavanju, za razliku od lica u radnom odnosu (i za razliku od pripravnika), nemaju garantovano pravo na zaradu. Poslodavac  može da im obezbedi  novčanu naknadu i druga prava u skladu sa zakonom i opštim aktom, ali nije dužan to da učini, i ta naknada ne smatra se zaradom u smislu zakona o radu. 

Što se tiče uplate doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje, visina obaveze zavisi od toga da li postoji isplata naknade ili ne. Ukoliko nije predviđena naknada, plaća se doprinos za slučaj invalidnosti i telesnog oštećenja po osnovu povrede na radu i profesionalne bolesti i doprinos za zdravstveno osiguranje za slučaj povrede na radu i profesionalne bolesti. Međutim, ukoliko se radi o specifičnoj vrsti ugovora za koje lice ostvaruje ugovorenu naknadu za rad, u tom slučaju poslodavac ima obavezu da obračunava i uplati pune doprinose za obavezno socijalno osiguranje na iznos ove naknade. 

Sličnosti i ključne razlike 

Prema svemu navedenom osnovne sličnosti i razlike između ugovora o kojima smo pisali u ovom tekstu sastoje se u sledećem: 

• Ugovor o zasnivanju radnog odnosa u svojstvu pripravnika, ugovor o stručnom osposobljavanju i ugovor o stručnom usavršavanju regulisani su Zakonom o radu, dok je ugovor o volontiranju uređen Zakonom o volontiranju, kao aktivnost koja se ne obavlja u cilju sticanja dobiti. 

• Ugovor o zasnivanju radnog odnosa u svojstvu pripravnika  izdvaja se bitnom odlikom da se njime zasniva radni odnos dok traje pripravnički staž, te shodno tome pripravnik u radnom odnosu ima pravo na zaradu i sva ostala prava koja zaposlenom po zakonu i opštem aktu poslodavca pripadaju, pa i pravo na sticanje penzijskog staža-kod ugovora o stručnom osposobljavanju i usavršavanju zarada je moguća, ali nije obavezna. 

• U pogledu razloga za sklapanje, ugovoru o zasnivanju radnog odnosa sa pripravnikom sličan je ugovor o stručnom osposobljavanju u tom smislu da se oba zaključuju radi obavljanja pripravničkog staža, kada je pripravnički staž propisan kao uslov za samostalan rad u struci. 

• Ključna razlika između ugovora sa pripravnikom i ugovora o stručnom osposobljavanju je u tome što lice koje ima potpisan ugovor o stručnom osposobljavanju nije u radnom odnosu, te shodno tome nema pravo na zaradu, niti na druga prava iz radnog odnosa. Poslodavac mu može obezbediti određenu naknadu koja se neće smatrati zaradom u smislu Zakona o radu, baš kao i licu na stručnom usavršavanju, ali nije na to dužan po zakonu. Uplaćuju mu se doprinosi za socijalno osiguranje za slučaj invalidnosti i telesnog oštećenja.